"Dok god ima mraka, ima i svanuća…"

Puno je toga napisano, a koliko tek izgovoreno o književniku Ivi Andriću (1892.-1975.). 

Rođen je u hrvatskoj obitelji i kršten u katoličkoj crkvi u Travniku pod imenom Ivan Andrić. Početak studija i ulazak u književnost ga veže uz Zagreb. Nakon Prvog svjetskog rata priklanja se Beogradu i ulazi u diplomatsku službu. Počinje pisati na srpskom jeziku te izražava svoju pripadnost srpskom narodu… Bio je i jugoslavenski radikal, i mason, i član komunističke partije… Zanimljiv je jedan detalj koji se zbio između dva svjetska rata, a ističe ga Andrićev prijatelj, diplomat i pisac Branko Lazarević u Dnevniku jednoga nikoga: „Kad mu je (Andriću) jedan činovnik Ministarstva, pogrešno čestitao božićne praznike, osorno i jetko mu je odgovorio: 'Ja sam katolik, ja nisam pravoslavni!' To je, možda, jedino do čega drži. Ako je nešto, on je katolik.“ Ne treba svakako nipošto izgubiti iz vida da su kronike franjevačkih samostana u Bosni bile izvor i nadahnuće za najveći dio Andrićeva književnog stvaralaštva. Andrićev pripovjedni prostor gotovo se posve svodi na bosansku sredinu u civilizacijskom okružju turske uprave. Bosanski fratri, turski silnici i kršćanska raja fragmenti su velikoga povijesnog mozaika koji u svojim romanima i pripovijetkama pred nas donosi dobitnik Nobelove nagrade za književnost 1961. godine.

Iz ovih nekoliko rečenica se vidi da se radi o vrlo kompleksnoj osobi koja ne može biti isključena, bez obzira na svoju osobnu odluku o nacionalnom izjašnjavanju, ni iz hrvatskog književnog i kulturnog kruga. Danas ćemo se zadržati na njegovu romanu "Prokleta avlija" koji je nastajao između Prvoga i Drugoga svjetskoga rata, a dovršen je i objavljen tek 1954. godine. Ovaj kratki roman mnogi proglašavaju Andrićevim remek-djelom. Književni kritičari su prostor istanbulskoga zatvora najčešće iščitavali kao simbol turske carevine, drugi pak kao kaos života u koji je čovjek smješten… No slučajno ili ne, slika istanbulskog zatvora, u kojemu je završio nevino optuženi bosanski fratar Petar, alegorijski može biti i povijesna slika Bosne i Hercegovine sve do današnjih dana. Sve ako i nije mislio na BiH (njenu šaroliku nacionalnu i vjersku strukturu koju čitatelj lako može povezati s isto tako raznolikim stanovnicima carigradskog zatvora) dok je pisao "Prokletu avliju", Andrić je i nesvjesno opisao mnoge stvari koje će postati stvarnost te zemlje, osobito od 1991. pa do danas.

„Jer, carigradska policija“, (možemo je zamijeniti s velikim silama koje o BiH odlučuju još od Berlinskog kongresa) „se drži osveštanog načela da je lakše nevina čoveka pustiti iz Proklete avlije nego za krivcem tragati po carigradskim budžacima.“ Tu se naznačuje princip tako često viđen u BiH koji je provodila međunarodna zajednica o podjeli odgovornosti te preventivne kazne za sve, bez obzira na realne činjenice i događaje na terenu.

Opisuje Andrić Stambolski zatvor koji podčinjava sebi svoje stanare. Slobodni svijet je tu nadomak njih, ali oni su od svega toga odijeljeni i žive „neobični i strašni život Proklete avlije“. Zar se tako i danas ne osjećaju mnogi stanovnici, pa i narodi, u BiH? Tu su u Europi, a opet izvan nje. A što bi na to tek rekli oni koji su živjeli u vremenu turske okupacije, komunističke diktature ili zadnjeg rata. „Tako čovek stranac ima stalno osećanje da je negde na nekom đavolskom ostrvu, izvan svega što je dotada značilo za njega život, a bez nade da će ga skoro ugledati. A zatvorenici koji su iz Carigrada, kažnjeni su pored svih nevolja još i time što ne vide i ne čuju ništa od svoga grada. U njemu su, a kao da su sto konaka daleko od njega. I ta prividna daljina muči ih isto kao stvarna. Zbog svega toga Avlija brzo, a neosetno, savije čoveka i potčini ga sebi, tako da stane da se gubi. Zaboravlja ono što je bilo i sve manje misli na ono što će biti, pa mu se i prošlost i budućnost slegnu u jednu jedinu sadašnjicu, u neobični i strašni život Proklete avlije.“

Južni i sjeverni vjetar

A potom zapuše otrovni južni vjetar kada počinje kaos u zatvoru. Zar to ne bi mogla biti arhetipska slika svih ratova i sukoba koji su se vodili na tlu BiH? „…A kad se desi da se nebo naoblači i stane da duva mlak i nezdrav južni vetar, koji donosi zadah morske truleži, gradske nečistoće i smrada iz nevidljivog pristaništa, onda život u ćelijama i na dvorištu postaje zaista nepodnošljiv. Mučan zadah ne dolazi samo iz pristaništa nego udara iz svih zgrada i predmeta; izgleda da sva zemlja koju je pritisla Prokleta avlija lagano truli i pušta neku vonju koja čoveka truje, da mu zalogaj grkne i život omrzne. Huji vetar i kao nevidljiva bolest pada po svima. I mirni ljudi se usplahire i počinju u nerazumljivoj razdraženosti da se ljutito kreću, tražeći kavge. Teški sami sebi, hapsenici izazivaju svoje sapatnike ili stražare koji su u tim danima i sami razdražljivi i kivni na sve. Živci se zatežu do bola ili naglo popuštaju u opasnim praskanjima i bezumnim postupcima. Iskrsavaju oštri, bezrazložni sukobi, nastaju i za samu Prokletu avliju neobični ispadi. I dok jedni tako besne i sukobljavaju se sa svakim, dotle drugi, stariji i povučeni ljudi, čuče satima, odvojeni, i objašnjavaju se sa svojim nevidljivim protivnicima nečujnim šapatom ili samo grimasama i slabim pokretima ruke i glave. Izgledaju avetinjski.

U tim časovima opšteg uzbuđenja, ludilo, kao zaraza i hitar plamen, ide od sobe do sobe, od čoveka do čoveka i prenosi se sa ljudi na životinje i mrtve stvari. Uznemire se psi i mačke. Učestano i strelovito stanu da tkaju od zida do zida krupni pacovi. Ljudi treskaju vratima i lupaju kašikama u limene sudove. Predmeti sami ispadaju iz ruku. Na mahove se sve utiša od opšte, bolesne iznemoglosti. A odmah zatim u nekim zatvorenim ćelijama, sa prvim mrakom, nastane takva opšta vika da sva Avlija trepti i odjekuje. Njima se redovno pridruže i druge ćelije svojom vikom. Tada izgleda da sve što u Prokletoj avliji ima glas, urla i viče svom snagom u bolesnoj nadi da bi, negde na vrhuncu ove buke, sve ovo moglo poprskati i raspasti se, i svršiti na neki način, jednom zauvek.

U takvim časovima cela ta Prokleta avlija ječi i trešti kao ogromna dečja čegrtaljka u džinovskoj ruci, a ljudi u njoj poigravaju, grče se, sudaraju medu sobom i biju o zidove kao zrna u toj čegrtaljci.“

A kako se u tim trenutcima ponašaju oni moćni koji bi trebali jamčiti mir i red? Oni koji nadziru Prokletu avliju - BiH, moćne države i političari. Oličeni su u ulozi upravitelja zatvora i čuvara: „Upravnik i njegovi ljudi znaju dobro to dejstvo trule i opasne jugovine, izbegavaju sukobe koliko god je moguće, jer su sami zaraženi i nervozni, čuvaju kapiju, pojačavaju straže i čekaju da jugo prestane. Oni znaju dobro, iz iskustva, da bi svaki pokušaj da se 'uspostavi red' bio i opasan i nemoguć, jer nit' ima koga da to izvrši, niti bi iko poslušao.“

A što se na kraju događa sa samim „stanovnicima“ Proklete avlije? Ne podsjeća li to opet na suživot između tri naroda koji se nakon strašnog rata ipak, na onoj svakodnevnoj ljudskoj razini, obnavlja na prostoru BiH? „A kad zdravi severni vetrovi zaista nadvladaju jugo i kad se malo razvedri, sunce grane i vazduh pročisti, hapsenici se u gomilama raspu veselo po dvorištu, sunčaju se i šale i smeju, kao prezdraveli bolesnici ili spaseni brodolomnici, a sve što je bilo za ona dva-tri luda dana predaje se lako zaboravu. Ne može niko ničeg da se seti, sve i da hoće.“

„Upravnik ove čudne i strašne ustanove je Latif-aga, zvani Karađoz… On je i svojim izgledom i svima svojim osobinama njeno oličenje.“ Karađoz je inače groteskni lik iz turskog kazališta sjenki. Koliko je samo takvih likova prošlo kroz BiH u ulozi visokih predstavnika i međunarodnih diplomata od 1995. do danas? I kroz koliko je grotesknih situacija prošla cijela BiH kroz zadnjih 27 godina zbog odluka koji su ti „karađozi“ nametali? „I zaista je ta Avlija i sve što je sa njom živelo i što se u njoj dešavalo bila velika pozornica i stalna gluma Karađozovog života.“

Tako je i s BiH. Zar se svima ponekad ne učini da je ta zemlja samo pozornica za moćne igrače i njihove zamisli?

I mogli bismo tako izvući još dosta poveznica između Andrićeve Proklete avlije i BiH i cijeli taj roman iščitavati na jedan sasvim novi način. No, ovdje ćemo stati. I za kraj ostaviti riječi nade za BiH, za njene narode, citirajući velikog književnika: „Dok god ima mraka, ima i svanuća“.